طبیعت و صناعت در فضای اجتماعی

خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب «اخلاق ناصری[۱]» دو مفهوم «طبیعت» و «صناعت» را به این صورت بیان کرده است:

و چون مردم به یکدیگر محتاج‌اند و کمال و تمام هر یک به نزدیک اشخاص دیگر است از نوع او، و ضرورت مستدعی استعانت، چه هیچ شخص به انفراد به کمال نمی‌تواند رسید چنانکه شرح داده آمد، پس احتیاج به تألیفی که همه اشخاص را در معاونت به منزلت اعضای یک شخص گرداند ضروری باشد؛ و چون ایشان را بالطبع متوجه کمال آفریده‌اند پس بالطبع مشتاق آن تألف باشند؛ و اشتیاق به تألف محبت بود، و ما پیش ازین اشارتی کرده‌ایم به تفصیل محبت بر عدالت. و علت در آن معنی آنست که عدالت مقتضی اتحادیست صناعی، و محبت مقتضی اتحادی طبیعی، و صناعی به نسبت با طبیعی مانند قسری/قشری باشد، و صناعت مقتدی بود به طبیعت.

در نگاه خواجه، جامعه دارای دو بُعد است. بعد اول، «طبیعت» جامعه است و بُعد دوم، «صناعت» آن. «طبیعت»، مفهومی همانند اقتضای شرایط محیط است که باعث گرایش پدیده‌ها، افعال و کنش‌ها به یک جهت خاص می‌گردد. به عنوان مثال بر روی یک سطح شیب‌دار، اقتضا و طبیعت حکم می‌کند که اجسام از بالا به پایین حرکت کنند. این فرایند یک پدیده مشترک میان انسان و سایر موجودات عالم است؛ اما انسان دارای ویژگی خاصی است که سایر موجودات از آن برخوردار نیستند و آن اینکه می‌تواند با اراده، عقل، نصیحت، توصیه و انتخاب، بر خلاف جهت سطح شیب‌دار هم حرکت کند[۲]. به این ویژگیِ مخصوصِ انسان -که سایر موجودات از آن بی‌بهره هستند- «صناعت» گفته می‌شود.

جریان تشیّع به دلیل آنکه در طول تاریخ چندان در معرضِ در اختیار گرفتن حاکمیت و شرایط‌سازی نبوده، همواره بر روی «فردِ در شرایط» تمرکز داشته است؛ و تمام تلاشش بر این بوده تا فردی را تربیت نماید که در هر شرایطی، اصطلاحاً «مُؤَمَّن از عِقاب» گردد؛ ولو تبدیل به انسانی آرمانی و مطلوب هم نشود.

اما اکنون که در جمهوری اسلامی ایران، نظام‌سازی در اختیار فرهنگ تشیع است، دیگر بی‌معناست که بستر و طبیعت جامعه مانند سطح شیب‌دار رو به پایین طراحی شده و از مردم درخواست شود که رو به بالا حرکت کنند!

غایتِ حکومت و ساختارسازی برای آن است که «طبیعت» و «صناعت» جامعه با یکدیگر هماهنگ شده و در یک راستا باشند تا در نتیجه‌ی تسهیل ایجاد شده،  تعداد بیشتری از افراد جامعه، به سمت اهدافِ فرهنگی گرایش پیدا کنند.

اما سوال اینجاست که اگر صناعت و طبیعت در تضاد با یکدیگر باشند چه اتفاقی خواهد افتاد؟ خواجه در آخرین جمله اینطور بیان کرده است:

صناعی به نسبت با طبیعی مانند قَسری/ قشری باشد، و صناعت مقتدی بُوَد به طبیعت

در نُسَخ مختلف هر دو ضبط قَسری و قِشری آمده است که در هر دو حالت معنادار است. صناعت نسبت به طبیعت مانند قشر و پوسته است که در نهایت از بین رفته و غلبه با طبیعت خواهد بود.

قسر[۳] به معنای انجام یک عمل بر خلاف میل و طبیعت شیء است. گفته می‌شود: القَسرُ لایَدوم یعنی اکراه و اجبار و عمل خلاف طبیعتِ ماده، دوام و استمرار ندارد مگر آنکه موافق و هماهنگ با طبیعت باشد.

بنابراین با ضبط «قسری» نیز معنا به این شکل است که صناعت نسبت به طبیعت، قسری، اکراهی و اجباری است که دوامی ندارد و از بین خواهد رفت. مانند پرتاب یک جسم به هوا که بر خلاف طبیعت اوست و در نهایت نیروی جاذبه‌، آن را به سمت زمین جذب خواهد کرد.

بعد از بیان این دو مقدمه، چهار نوع شهر، متناسب با چهار نظریه اجتماعی -که در بخش قبلی بیان شد- معرفی شده است؛ تا ارتباط میان نظریه اجتماعی و فضای اجتماعی به صورت عینی واضح گردد.

[۱] اخلاق ناصِری یکی از مهم‌ترین رساله‌های حکمت عملی در دوره اسلامی است که خواجه نصیر طوسی در سال ۶۳۳ هجری قمری نوشتن آن را به پایان رساند. همچنین این کتاب از مشهورترین نوشته‌های خواجه نصیر، یکی از دو کتاب نوشته شده بنا به خواست حاکم اسماعیلیه (به همراه اخلاق جلالی) در باب حکمت عملی و نخستین اثر فارسی زبان مهم در باب مذکور است که مطالب آن مبتنی بر تلفیق دیدگاه فلسفی و علمی یونان و دیدگاه اسلامی درباره انسان، خانواده و جامعه است. اخلاق ناصری در باب اخلاق فردی، تدبیر منزل (رفتار در محیط خانه و اداره زندگی) و سیاست مدن (به تعبیر امروزی علوم سیاسی) نگاشته شده‌است. باب اول آن، خلاصه‌ای از رساله عربی تهذیب‌الاخلاق یا الطّهاره اثر ابن مسکویه است.

[۲] ممکن است حرکات بعضی ماهی‌ها در فصل تخم‌ریزی –که بر خلاف جریان رودخانه برای رسیدن به بالای رود حرکت می‌کنند- ناقض این بیان به نظر برسد اما باید به این نکته توجه کنید که حرکت ماهی در این مثال بر طبق غریزه است نه اختیار و تعقل.

[۳] قسر. [ ق َ ] ( ع مص ) به ستم بر کاری داشتن. ( منتهی الارب ) ( تاج المصادر بیهقی ). به قهر و کراهت به کاری واداشتن. گویند:قسره علی امر؛ اکرهه علیه. ( از اقرب الموارد ): قسر دایم بر طبیعت محال است. || ( اِمص ) ستم.