ارتباط فرهنگ و فضا، جهت‌داری ساختارهای اجتماعی

فضا را با تعابیر مختلفی از جمله «ظرف»، «لباس» یا «پوست» تشبیه کرده‌اند.
وقتی ما در حال طراحی یک «بنا» هستیم در اصل در حال فراهم‌کردنِ بستر و کالبد برای «صورت شایسته‌ی زندگی[۱]» هستیم.

به عنوان مثال در فرهنگ «ذن[۲]» در شرق آسیا یک اصل فرهنگی وجود دارد که می‌گوید:

وقتی راه می‌روم، راه می‌روم، وقتی می‌نوشم، می‌نوشم، وقتی می‌خورم، می‌خورم.

این فرهنگ تلاش دارد تا فرد را متمرکز و آرامِ در لحظه تربیت نماید. به این منظور، معمار و شهرساز برای فعل پیاده‌روی، طرحی به صورت آنچه در شکل‌۱ مشاهده می‌کنید، آماده کرده است.

شکل۱-۱: یک طرح معماری متناسب با فرهنگ ذن

در پله، نوار اخطاری وجود ندارد و در پلان هم چشم فریب داده شده، به شکلی که گویی مسیر ادامه دارد اما در اصل مسیر تغییر کرده است. بنابراین اگر برای عبور از این مسیر، وقتی راه می‌روم، راه نروم و مثلا در فکر باشم، یا روی پله‌ها به زمین خواهم خورد یا در آب سقوط خواهم کرد.

حال اگر این فرهنگ را با فرهنگ دیگری جایگزین کنیم که چه کسی گفته است زندگی شایسته به شکلی است که وقتی راه می‌روم، راه بروم بلکه بهتر است وقتی راه می‌روم، پول دربیاورم یا وقتی می‌نوشم پول دربیاورم تا در نتیجه‌ی آن کیک اقتصاد بزرگتر شده و [۳]GDP رشد کرده و در نتیجه‌ی تقسیم کیک بزرگتر اقتصادی، همه مردم خوشبخت‌تر شوند.

اگر مطلوبیت فرهنگی را به این شکل تعریف کنیم، معمار و شهرساز برای تحقق این مطلوبیت اقدام به طراحی فضایی مانند شکل ۱-۲ خواهد کرد. در این طراحی تمام فضای بصری و نمای شهری عابران، به منظور خلق ثروت به کار گرفته شده است.

شکل۱-۲: معماری و شهرسازی متناسب با فرهنگ توسعه سرمایه‌داری

طراحی عناصرِ فرهنگ «ذن» در جامعه‌ای که چنین فرهنگی مطلوب انگاشته شده است، غلط خواهد بود زیرا مردم به زمین خواهند خورد و حق دارند از طراح شکایت کنند؛ در عین حال استفاده از عناصر فرهنگی استفاده شده در شکل ۲ هم در فضای متناسب با فرهنگ «ذن» غلط است. آنها هم حق اعتراض خواهند داشت و ممکن است بگویند: ما ۱۵ سال تلاش کردیم تا یک انسانِ آرام و متمرکزِ در لحظه را تربیت کنیم اما با ورود چنین عناصری به طراحیِ شهری، بعد از مدت ۳ سال تمام داشته‌های فرهنگی قبلی را از دست داده می‌بینیم.

بنابراین نتیجه‌ی طراحی کالبدی غلط در مورد اول منجر به آسیب جسمی و در مورد دوم منجر به آسیب روحی ساکنین خواهد شد.

به عبارت دیگر می‌توان گفت: معماری و شهرسازی نسبت به فرهنگ، از جمله علوم خادم نسبت به فرهنگِ مخدوم است. به این ترتیب، فرهنگِ بالادست به تعریف «انسان مطلوب»، «جامعه‌ی مطلوب» و «صورت شایسته زندگی» می‌پردازد و در ادامه معمار و شهرساز -مانند کارشناسان سایر علوم، فنون و هنرهای کاربردی- تلاش می‌کند تا بستری برای تسهیل تحقق مطلوبیت‌های فرهنگی، فراهم گردد.

_________________________
[۱] این موضوع وابسته به فرهنگی است که کاربر در آن بستر زندگی می‌کند. به عنوان مثال صورت شایسته‌ی زندگی برای کسی که بودایی است قطعا با صورت شایسته‌ی یک مسیحی یا یهودی یا مسلمان متفاوت خواهد بود. به عبارت دیگر، صورت شایسته زندگی برخواسته از فرهنگ بالادستی جامعه است.

[۲] ذن -به انگلیسی:  Zen- مکتبی در مذهب بودایی است که در چین پدیدار شده و تأکید فراوانی بر تفکر لحظه به لحظه و ژرف‌نگری به ماهیت اشیا جانداران و… به وسیله تجربه مستقیم دارد.

[۳] تولید ناخالص داخلی  (Gross Domestic Product GDP) مهم‌ترین متغیری است که در حال حاضر در تجزیه و تحلیل‌ها و ارزیابی‌های سیستم اقتصادی رایج و کلان از آن استفاده می‌شود