جهاد علمی و مردمی‌سازی فناوری؛ مسیر ساخت تمدن نوین اسلامی
کتابی که پیش روی شماست، حاصل بازنویسی و تدوین یک سخنرانی مهم از دکتر عباس جهانبخش است که با موضوع «جهاد علمی و مردمی‌سازی فناوری» ایراد شده است. این متن در قالب یک کتاب تحلیلی–انتقادی آماده شده تا به شکلی نظام‌مند، نسبت میان علم، مردم و تمدن اسلامی را توضیح دهد و نشان دهد که چگونه می‌توان از سلطه الگوهای غربی در علم و فناوری عبور کرد.
چرا جهاد علمی مهم است؟
تمدن اسلامی، همانند هر تمدن دیگری، بر دو پایه استوار است: امنیت و پیشرفت علمی. بدون امنیت، فرصت شکل‌گیری تمدن از بین می‌رود، و بدون پیشرفت علمی، بقا و استمرار آن ممکن نخواهد بود. در این چارچوب، «جهاد علمی» نه یک شعار سیاسی، بلکه ضرورتی تمدنی است.
این کتاب نشان می‌دهد که جهاد علمی یعنی چه: تلاشی مستمر در عرصه علم که هم به تولید دانش و فناوری می‌انجامد و هم در برابر دشمنی به نام «استکبار جهانی» مقاومت می‌کند. جهاد علمی از همین رو با «علم مصرفی» یا «علم در انحصار» متفاوت است و ماهیتی مردمی دارد.
مبانی نظری جهاد علمی
یکی از بخش‌های اصلی کتاب به تبیین مبانی نظری جهاد علمی اختصاص یافته است. در این بخش توضیح داده می‌شود که:
جهاد علمی تنها تلاش دانشگاهی یا پژوهشی نیست، بلکه همواره با مقابله با دشمن همراه است.
دشمن در این گفتمان صرفاً آمریکا یا اسرائیل نیستند، بلکه کل دستگاه استکبار جهانی است که علم و فناوری را در خدمت سلطه و انحصار به کار گرفته است.
نسبت علم با مردم و محرومان به‌طور ویژه تبیین شده است. در اندیشه امام خمینی، علم باید در خدمت محرومان باشد و در اندیشه رهبری، علم باید مردمی شود.
همچنین پیوند جهاد علمی با «بیانیه گام دوم انقلاب» تشریح شده است.
این مبانی نظری چارچوبی فراهم می‌آورند تا جهاد علمی به‌عنوان مسیری عملی و تاریخی فهم شود، نه صرفاً شعاری انتزاعی.
بت فناوری غرب و ضرورت مردمی‌سازی
کتاب در فصل دیگری به مسئله «بت فناوری غرب» می‌پردازد. فناوری غربی همچون ساحری بزرگ، ذهن‌ها را مرعوب ساخته و تصویری از «انسان برتر» ارائه داده است؛ انسانی که ظاهراً تنها با مصرف محصولات غربی معنا پیدا می‌کند.
اما این بت باید شکسته شود. تنها راه شکستن آن، مردمی‌سازی فناوری است. به این معنا که فناوری نه در انحصار شرکت‌ها و نهادهای بزرگ، بلکه در دسترس مردم عادی قرار گیرد. مثال‌های ملموسی همچون گوشی موبایل یا تجربه‌های شهید عظیمی در کتاب ذکر می‌شوند تا نشان دهند فناوری وقتی در خانه‌های ساده‌ترین مردم جریان یابد، تبدیل به ابزاری برای استقلال و خودباوری می‌شود.
ساختارهای بومی در برابر الگوهای غربی
کتاب نقدی جدی به الگوهای توسعه غربی وارد می‌کند. توسعه تکاثری که در غرب دنبال می‌شود، مبتنی بر سود، رقابت و تمرکز سرمایه است. در برابر آن، «توسعه کوثری» به‌عنوان الگویی اسلامی معرفی می‌شود که بر مشارکت مردمی، استقلال فردی و توزیع عادلانه برکت استوار است.
در این بخش همچنین به ظرفیت‌های مغفول قانون اساسی جمهوری اسلامی پرداخته می‌شود. اصولی همچون اصل ۳۱ (حق مسکن) و اصل ۴۳ (اقتصاد عادلانه) می‌توانستند پایه‌های یک ساختار بومی برای مردمی‌سازی علم و فناوری باشند، اما به‌دلیل غلبه نگاه‌های تکنوکراتیک و الگوبرداری از مدل‌های غربی، این ظرفیت‌ها به حاشیه رانده شده‌اند.
نقد ساختارهای موجود
یکی دیگر از محورهای کتاب، نقد ساختارهای مدیریتی و اقتصادی موجود در کشور است. این ساختارها به‌دلیل تبعیت از مدل‌های غربی در بسیاری از موارد نتوانسته‌اند مشکلات مردم را حل کنند.
به‌عنوان نمونه، طرح‌های تفصیلی شهری در کتاب بررسی می‌شوند و نشان داده می‌شود که چگونه به‌جای پاسخ به نیازهای واقعی مردم و تقویت هویت محلات، به ابزار بازتولید الگوهای سرمایه‌داری و تراکم‌فروشی بدل شده‌اند.
تجربه‌های میدانی جهاد علمی
یکی از ارزش‌های کتاب این است که جهاد علمی را تنها در سطح نظری مطرح نمی‌کند، بلکه نمونه‌های عینی از تحقق آن را بازگو می‌کند. تجربه جهاد سازندگی به‌عنوان مهم‌ترین مصداق مردمی‌سازی فناوری، به‌تفصیل بررسی می‌شود.
جهاد سازندگی نشان داد که علم و فناوری وقتی در کنار مردم و برای حل نیازهای واقعی آن‌ها به کار گرفته شود، نه‌تنها مشکلات را حل می‌کند، بلکه اعتمادبه‌نفس ملی را هم تقویت می‌نماید. نمونه‌هایی در حوزه کشاورزی، انرژی‌های بومی و فناوری‌های محلی در کتاب ذکر می‌شوند که الگوهایی پایدار برای آینده فراهم آورده‌اند.
چشم‌انداز آینده جهاد علمی
کتاب در پایان به چشم‌انداز آینده می‌پردازد. در این چشم‌انداز تأکید می‌شود که:
باید ساختارهای جایگزین در سطح ملی و جهانی طراحی شوند.
نخبگان باید نقش پل ارتباطی میان علم و مردم را ایفا کنند.
مردمی‌سازی علم شرط اصلی تحقق تمدن نوین اسلامی است.
این آینده نه بر اساس تقلید از الگوهای غربی، بلکه بر اساس طراحی الگوهای بومی و مشارکت فعال مردم ممکن خواهد شد.
هدف اصلی کتاب چیست؟
هدف اصلی این کتاب، نشان دادن این حقیقت است که پیشرفت علمی اگر مردمی نشود، به ابزاری در خدمت سلطه بدل خواهد شد. اما اگر علم و فناوری با مردم پیوند بخورد، می‌تواند پایه‌گذار تمدنی نو باشد؛ تمدنی که از دل ایمان، عدالت و استقلال زاده می‌شود.
کتاب «جهاد علمی و مردمی‌سازی فناوری» در حقیقت دعوتی است به بازاندیشی در نسبت میان علم، مردم و آینده. این کتاب به ما یادآور می‌شود که آینده نه در انحصار غرب، بلکه در دستان ملتی است که بتواند علم را جهادی و فناوری را مردمی سازد.
چرا باید این کتاب را بخوانیم؟
- چون مسئله علم و فناوری آینده همه ماست.
- چون نشان می‌دهد مردمی‌سازی علم تنها یک شعار نیست، بلکه تجربه‌ای عینی در تاریخ انقلاب اسلامی است.
- چون آینده‌ای که در این کتاب ترسیم می‌شود، برای همه ما الهام‌بخش است؛ آینده‌ای که در آن مردم نه مصرف‌کننده، بلکه سازنده علم و فناوری هستند.
بدون دیدگاه